Özellikle gelişmiş ülkelerde kişiye özgü tedavi uygulamalarının her geçen gün öneminin arttığı bir dönem yaşamaktayız. Hekimlerin kişiye özel olarak düzenlemiş oldukları reçetelerde yer alan formülasyonların, kişinin özel durumuna göre modifiye edildiği tedavi seçeneklerinde hekim- eczacı iletişiminin, tedavilerin başarısında çok önemli olduğunu görmekteyiz. Hastaya uygulanacak kişisel formüllerde hekim, reçeteye yazacağı majistral formüllerde yer alan kimyasal ajanların birbirleriyle etkileşmelerinde, onların fiziksel özellikleri, geçimsizlikleri ve hastanın ilaca uyuncunu artıracak formül özelliklerini eczacı ile tartışarak reçeteyi düzenlemesi önem arzetmektedir.

Artık tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de; Hastalıkların tedavisinde majistral formülasyonların geliştirilmesi ve standartlarının yükseltilmesinde tedavi sanatının ustaları olan eczacıların hekimler ile iletişimleri önem taşımaktadır.

İyi bir hekim-eczacı iletişimi sonucunda halk sağlığı ve kamu yararı açısından, tedavi kalitesinin artarak maliyetinin düşeceği kuşkusuzdur.

Bu makalemde hekimler tarafından reçete edilen bazı etken maddelerin yer aldığı formüllerdeki geçimsizlikler ve çözümler yer almaktadır.

Alüminyum klorür:
Alüminyum klorür hiperhidroz tedavisinde kullanılan bir antiperspirandır. Bu amaçla alüminyum klorür veya alüminyum klorohidratın alkolik çözeltileri kullanılır. Genellikle %20'lik alkollü çözeltileri hazırlanır. Çoğunlukla yatma zamanı kuru cilde uygulanır ve sabah ter bezleri tam olarak aktif duruma geçmeden yıkanarak uzaklaştırılır. Hiperhidrozda alüminyum klorür hekzahidrat kullanılır. Oldukça etkilidir. Tercihen sulu veya sulu-alkollü çözeltilerde ve hidrofilik jellerde yer almaktadır. Ter bezleri üzerinde etkili olup hiperhidrozu önleme mekanizması bilinmemektedir.

Aşağıdaki örneklerde sorunlu formüller ve çözümleri yer almaktadır.
Rp.
Alüminyum klorür 10.0 g
Hidroksietilselüloz 1.0 g
Propilen glikol 5.0 g
Distile su 50.0 g

Bazı selüloz tipi hidrojel oluşturucular elektrolitlerle geçimsizdirler. Alüminyum klorür hekzahidrat gibi daha yüksek konsantrasyonlardaki elektrolitler jel yapısını bozar ve kendiliğinden sıvılaşmaya neden olur. Formülde yer alan konsantrasyonda hidroksietilselüloz oranı (%1) yeterli olmayıp suyun viskozitesinde hafif bir artış görülebilir. Hidroksietil selüloz (HEC) 300 veya 400 (Tylose H 300), Hidroksietilselüloz 250 değiştirilmeli ve %5 konsantrasyonunda kullanılmalıdır. Bununla birlikte, formülasyon roll-on ile uygulanacaksa, HEC konsantrasyonu %1 ile %2,5 arasında olmalıdır.

Yüksek su içeriğinden dolayı hidrofilik jeller veya hidrojeller korunmalıdır. Hidroksietil selülozun sulu çözeltileri pH 2.0-12 arasında göreceli olarak stabildir. Alüminyum klorür hekzahidrat, 1-2 pH aralığında olduğundan bu formülde kendiliğinden korunma sağlanabilir. Bu ortamda bakteri ve mantarlar hayatta kalamazlar. Formül hazırlanırken suyun daha önce kaynatılmasına gerek yoktur.

Bu durumda optimize edilmiş formül örneği:
Rp.
Alüminyum klorür hekzahidrat 10.0 g
Hidroksietilselüloz 300 veya 250 2,5 g
Propilen glikol 5.0 g
Distile su 50.0 g

Klotrimazol:
Klotrimazol imidazol grubu antifungal bir ilaçtır. Çeşitli patojen dermatofit türleri, mayalar ve Malassezia furfur'un neden olduğu enfeksiyonların tedavisinde kullanılır. Dermatofitozlar, vajinal ve oral kandidiyazis ve tinea enfeksiyonları bunlardan başlıcalarıdır.

Formülasyon örneği;
Rp.
Klobetasol 17-propiyonat 0.05 g
Klotrimazole 2.0 g
Gliserin 10.0 g
İzopropanol %50 ad 100.0 g

Steroidler gibi lipofilik ilaçları çözmek için klotrimazol gibi suda çözünmeyen antimikotiklerle birlikte daha yüksek oranda alkol gerekir (>%50). Bu nedenle, bu çözeltide, maddelerin çözünmemesi doğaldır. İzopropanol içeriği mutlaka %70'e çıkarılmalıdır. İki aktif bileşenin ilk önce %100 izopropanol içinde çözülmesi ve ardından karıştırılarak su ilave edilmesi tavsiye edilebilir.

Optimize edilmiş formül örneği;
Klobetasol 17-propiyonat 0.05 g
Klotrimazole 2.0 g
Gliserin 10,0 g
İzopropanol %70 ad 100.0 g

İlk formülde yüksek konsantrasyonlarda alkollü çözeltilerin cildi çok fazla kurutabileceği düşüncesi ile hekim tarafından düşük konsantrasyonda izopropanol’ün yer aldığı düşünülebilir. Bu durumda da, alkolik çözeltiye Oktildodekanol gibi bir nemlendirici madde eklemek daha mantıklıdır. Oktildodekanol farmasötik preparatlarda kullanılan bir çözücüdür. Esasen 2-oktildodekanol ve düşük miktarlarda benzer alkollerden oluşur. Pratik olarak suda çözünmez; alkol ve eterde çözünür. Bu formülde %10-18'lik bir konsantrasyonda kimyasal olarak bir yağ alkolü olarak kabul edilen oktildodekanol kullanılabilir. (bakınız NRF tarifi 11.45.).

İzopropanol buharlaştırıldığında, kafa derisi üzerinde kalan su ile birlikte gliserin, higroskopik özelliklerinin hissedileceği bir konsantrasyonda kalacaktır. Gliserin kafa derisinin nemini azaltacağından aslında formülden çıkarılmalıdır.

Formülasyon Örneği;
Üre
Salisilik asit / aa 5.0 g
Klotrimazole 0.5 g
Oleum Ricini ad 50.0 g

Bu formülde polifarmasi gözlenmektedir. Burada salisilik asit diğer iki aktif bileşen ile zenginleştirilmiştir. Üre ve klotrimazol hint yağı içinde çözünmediği için çökme beklenmelidir. Formül kullanmadan önce hasta tarafından çalkalanarak kullanılmalıdır. Baş bölgesine sürülen hint yağı daha sonra bol miktarda şampuan kullanılarak saçlı deriden temizlenebilmektedir. Bu nedenle, ılık suyla durulanabilen daha hafif, yıkanabilir bir yağ seçmek daha anlamlı olacaktır. Ayrıca, hem salisilik asit hem de üre, belirli konsantrasyonlarda keratoplastik veya keratolitik olduğundan, bu endikasyon aralığında aktif bir madde kesinlikle yeterli olacaktır. Dahası, üre ve salisilik asit, hızla parçalanan dengesiz bir kompleks oluşturur.

Optimize edilmiş formül örneği;
Rp.
Salisilik asit 5.0 g
Klotrimazole 0.5 g
Etanol %96 5.0 g
Makrogol 8-stearat 5.0 g
İzopropil miristat 17.5 g
Oleum Ricini ad 50.0 g

Formülün hazırlanması; İlk önce, makrogol-8-stearat, izopropil miristat ve hint yağı su banyosunda birlikte eritilir. Sonra yaklaşık aynı ısıdaki salisilik asit ve klotrimazolün etanol içerisindeki çözeltisi eklenir. Daha sonra karışım soğuyuncaya kadar karıştırılır. Bulanıklık meydana gelirse, karışım tekrar berraklaşana kadar su banyosunda tekrar ısıtın. Tamamlanan preparat tercihen küçük ağızlı bir cam şişeye doldurulur. Saç derisine uygulandıktan sonra büyük ölçüde ılık suyla kolaylıkla yıkanabilir.

Ditranol:
Antralin topikal olarak kullanılan antipsoriyatik bir ilaçtır. Sessiz veya kronik olarak seyreden psoriyazisin tedavisinde kullanılır. Ayrıca alopesi tedavisinde de kullanılır. Etkisini epidermisin mitotik hızını azaltarak gösterir. Yaptığı tahrişe ve buna bağlı ağrı nedeni ile yüz, genital organlar, gözler, açık yaralar veya mukoza membranlarına uygulanmamalıdır. İlacın hasta olmayan bölgelere zarar vermesini önlemek için koruyucu flaster ve benzerleri kullanılmalıdır. İlaç tekstil ürünlerini, cilt veya saçı boyayabilir. Deri üzerinde kısa sürede çıkarılması zor kahverengi izler görülebilir.

Dithranol, sedef hastalığının topikal tedavisinde iyileşmeye yol açan mükemmel birkaç yöntemden birisidir. Dithranol, su içeren formüllerde 1,8-hidroksiaprakinon veya dantrona oksitlenen, oksidasyona duyarlı bir maddedir. Renk koyu sarıdan sarı sarıya, koyu sarıdan açık kahverengiye döner. Bu reaksiyon, ditranol içeren formüllerin ışığında bir süre bekletilmesiyle de gözlemlenebilir.

Formülasyon örneği:
Rp.
Salisilik asit 2.0 g
Kömür katranı çözeltisi 3.0 g
Ditranol 0.2 g
Oleum Ricini 0.5 g
Propil alkol 15.0 g
Distile su ad 100.0 g

Bu formülde, ditranol’ün çözünürlük sorunu vardır. Pratik olarak suda çözünmez. Ditranol etanolde sadece %96 oranında çözünür ve formülde %79.3 oranında su mevcuttur. Dithranol, lipofilik çözücüler içinde çözünür. Bu durumda, ditranol %100 izopropanol ve / veya %100 propil alkol içinde muhtemelen ısıtılarak çözülmelidir.

Dildranolün oksidasyona duyarlılığı nedeniyle, su tamamen formülden çıkarılmalıdır. Alkolik çözeltinin soğutulmasından sonra salisilik asit ve kömür katranı çözeltisi eklenebilir. En sonunda hint yağı eklenmelidir.

Formülasyon örneği (optimize edilmiş);
Rp.
Salisilik asit 2.0 g
Kömür katranı çözeltisi 3.0 g
Ditranol 0.2 g
Oleum Ricini 0.5 g
Propil alkol %100 ad 100.0 g

Not: yapılan in vivo çalışmalar, dithranolün en iyi şekilde vazelinden salındığını göstermiştir.
Devam edecek…
İyi bir hafta dileğiyle…

Kaynak:
1- Gerd Wolf
Rezepturen
Anschrift des Autors
Dr. rer. nat. Gerd Wolf
Fachapotheker für Offizinpharmazie Robert-Koch-Apotheke Fauviller Ring 1 53501 Grafschaft-Ringen
2- 2-RxMediaPharma®2019 İnteraktif İlaç Bilgi Kaynağı